Vấn nạn môi trường ở Thạch
Sơn (Lâm Thao – Phú Thọ):
GIẢI PHÁP NÀO CHO
"LÀNG UNG THƯ"?
* “Làng” thành… nghĩa trang! Lãnh đạo xã cũng lần lượt… ưng thư!
* Lá chè xanh chống được ung thư?
Kỳ 1: “Làng chết”!
Nằm sát vùng văn hóa cổ Sơn Vi nổi tiếng,
từng là nơi nhóm người Việt đầu tiên quần cư, sinh sống; xã Thạch Sơn (Lâm Thao
– Phú Thọ) cũng được coi là mảnh đất cổ, là “cái nôi” của người Việt. “Thiên
thời, địa lợi”, trên bến, dưới thuyền, 4000 năm trước, tổ tiên người Việt từng
chọn đây làm nơi khai thiên lập địa…
Bây giờ cũng
vậy. Với địa thế nằm ven sông Hồng, có đường sắt, đường thuỷ, đường bộ chạy
qua, cộng với truyền thống cần cù lao động của người dân từ thuở hồng hoang…,
xã Thạch Sơn được coi là trù phú nhất nhì huyện Lâm Thao. Xã có vẻn vẹn 518 ha
đất tự nhiên, 237 ha đất nông nghiệp với hơn 7 ngàn dân; diện tích canh tác có
10 thước vuông/lao động… Song nhờ năng động, nhanh nhậy với nền kinh tế thị
trường…, thu nhập bình quân đầu người ở đây đạt tới 4 triệu đồng/năm. Sản xuất,
ngành nghề phát triển, ít xã nào có tới 40 đầu xe ô tô như ở Thạch Sơn. Từ thế
kỷ trước, Thạch Sơn đã thực hiện xong trường trạm kiên cố hoá; đường làng bê
tông hoá; nhà nhà ngói hóa; rồi điện khí hoá… Thạch Sơn quả là mảnh đất cổ trù phú, giầu có… Con người ở
đây cũng có tiếng là hiền lành, siêng năng, “chân chì hạt bột” song không kém
tài ba, năng động… “Đất lành, chim đậu”, có lẽ vì thế nên dù là miền sơn cước,
song từ những năm 60 của thế kỷ trước, nhiều nhà máy, xí nghiệp đã chọn đây làm
nơi để dụng võ, để phát triển…
Nhưng rồi không hiểu từ đấy hay từ đâu,
tai hoạ cứ ập đến với mỗi người dân Thạch Sơn một cách… từ từ? Đó là: Ung thư
hàng loạt. Ông Quản Văn Lộc, 73 tuổi, nguyên Trạm trưởng Trạm Y tế xã Thạch Sơn
nhớ lại: Năm 1954, khi vừa tròn 20 tuổi, tôi được đi học lớp đào tạo y tá cứu
thương cấp tốc, rồi đi phục vụ chiến trường Điện Biên Phủ. Kháng chiến thành
công, tôi trở về, “gù ghì” làm ở Trạm Y tế xã Thạch Sơn suốt từ 1954 đến năm
2003. 49 năm làm “thầy thuốc” thì có đến hơn 40 năm làm Trạm trưởng. Khi làm
Trạm trưởng được ít năm, thấy dân trong xã chết nhiều quá - mà toàn chết vì ung
thư – tôi mới thử lập một cuốn… “sổ tử” để theo dõi… Cho đến bây giờ, trong tay
ông Lộc đã có tới 2 cuốn “sổ tử” dày cộp, ghi rõ tên tuổi người chết, rồi ngày
tháng, nguyên nhân chết… Cảngiêng trong cuốn thứ 2, ghi từ năm 1991 đến tháng
10/2005, đã thấy cả xã Thạch Sơn có 304 người chết, thì có tới 106 người chết
do ung thư, chiếm 34,86%. Trong đó có 33 người chết do ung thư phổi (32%); 29
người chết do ung thư gan (28%); số còn lại chết do đủ các loại ung thư: từ dạ
dày, tinh hoàn, khớp, mắt đến não, răng, vòm họng… Trong số các gia đình có
người chết do ung thư, có 9 gia đình chết cả vợ lẫn chồng; 7 gia đình chết cả
bố mẹ và con; 3 gia đình có từ 3 người chết do ung thư trở lên. Cá biệt có gia
đình chết cả ba đời (7 người), chết cả vợ chồng, con cháu, anh em trai gái, dâu
rể… Trong xã Thạch Sơn có 10 cụm dân cư, thì cụm ít, cụm nhiều, cụm nào cũng có
người chết vì ung thư. Khu bãi 8 (Mom Dền) còn 40 hộ, có tới 41 người chết do
ung thư; đội 1: 15 người; đội 2: 14 người; đội 6: 18 người… Thương tâm nhất là
hộ ông Đào Văn Minh: hộ này có 4 người ở riêng, thì cả vợ chồng và 2 con đều
chết, nay căn nhà bỏ hoang không có ai thừa kế do cha mẹ, anh em… cũng đều đã
chết hết vì ung thư. ở khu Mom Dền, trước những năm 1990 còn là khu làng trù
mật với gần 300 nóc nhà. Do nằm sát Công ty Supe Phốt phát và Hoá chất Lâm
Thao, năm 1990 đã có hơn 200 hộ dân phải tự di dời đi nơi khác vì số hộ này có
người ung thư chiếm tới 70%. Còn lại 40 hộ “trụ lại” cũng đều đã phải di dời vì
có tới 41 người ung thư. Từ một xóm làng trù mật, đến nay, chính quyền xã đã
chính thức có quyết định biến Mom Dền thành… nghĩa địa làng. Một khu làng đã bị
xó sổ! Ngay đến số phận của những người làm lãnh đạo địa phương cũng không khả
quan gì hơn. Ông Trần Ngọc Viện, Bí Thư Đảng uỷ xã cho biết: Chỉ tính từ năm
1991 đến nay, tất cả các chức sắc trong xã đều từng bị chết do ung thư ngay lúc
đương nhiệm: từ Chủ tịch, Bí thư, phó Chủ tịch, Chủ nhiệm, Xã đội trưởng, Xã
đội phó, phó Công an, trưởng ban Thuế, Giám đốc Quỹ Tín dụng… Hai Xã đội trưởng
liên tiếp chết vì ung thư. Ông Viện ngậm ngùi: Cách đây 10 năm, ông Quản Văn
Hòa Chủ tịch xã cũng chết do ung thư. Trước lúc chết Chủ tịch Hòa còn căn dặn
đội ngũ cán bộ xã: Anh em còn sống, cố làm sao để cho dân sống, đừng để dân lại
mắc căn bệnh này… Biết là biết thế, song dân vẫn lần lượt chết vì ung thư như
có dịch, có năm tới 21 người. Gần đây nhất ngày 7/1, ông Hoàng Công Tấn, Giám
đốc Quỹ tín dụng đang khỏe mạnh bình thường bỗng chết đột ngột do ung thư não.
Hiện tại đã phát hiện thêm gần 40 người trong xã đang mang căn bệnh ung thư
trong người, và đang điều trị khắp các bệnh viện trong cả nước. Một cán bộ BHXH
tỉnh Phú Thọ quê ở Thạch Sơn, dù đi thoát ly từ nhiều năm nay, cũng đang mang
trong người căn bệnh ung thư. Há miệng cho khách xem hàm răng nham nhở, đen sì,
mòn vẹt…, ông Bí thư Đảng uỷ lo lắng: những ai còn sống như chúng tôi cũng hỏng
hết răng, toét hết mắt, lở hết da… Còn việc thì còn làm, chứ cũng chẳng biết
thế nào, sắp tới là ai? 92% dân số trong làng hỏng răng; 75% bị viêm phế quản;
48% bị bệnh ngoài da; hầu hết trẻ em trong làng bị viêm phổi… Mà chẳng riêng gì
những người đã chết. Bệnh ung thư đang như những lưới hái thần chết lơ lửng
trên đầu 7 ngàn dân Thạch Sơn. Cả xã tôi đang như bị án treo…
Có một điều lạ lùng là như trên đã nói:
cả xóm Mom Dền, nhà nào cũng có người
chết vì ung thư; có nhà chết 7 người; có nhà bị xoá sổ… Xóm Mom Dền nay đã biến
thành nghĩa địa làng. Vậy mà may mắn sao có nhà ông Phạm Văn Quế, từ lâu vẫn
quần tụ nhiều đời ngay giữa vùng đất được coi là “chết”? Do nhà ở sát cạnh Công
ty Supe phốt phát và Hoá chất Lâm Thao, thửa đất nhà ông Phạm Văn Quế được coi
là “độc” nhất làng. Tất cả cây cối từ cổ thụ đến cây cỏ trong vườn nhà ông đều
cháy hoặc chết trụi hết. Bản thân ông Quế cũng bị rụng hết tóc từ lâu. Duy có
vạt chè xanh trong vườn, mặc dù khói, bụi… vẫn xanh ngăn ngắt quanh năm. Từ lâu
và hàng ngày, mọi người trong nhà ông vẫn uống nước trà xanh từ vạt chè này.
Không biết có phải vì cây chè xanh có thể kháng lại độc tố mà có sức sống mãnh
liệt đến như thế? Và cũng không biết có phải do uống chè xanh hàng ngày mà cả
ba đời nhà ông Phạm Văn Quế sống yên ổn, không bệnh tật gì giữa vùng đất đã
được coi là “chết”. Tuy chưa có câu trả lời chắc chắn, song mới đây chính quyền
địa phương xã Thạch Sơn đang vận động nhân dân trồng và uống chè xanh; cả huyện
Lâm Thao và tỉnh Phú Thọ đang rộ lên phong trào uống chè xanh…
Liệu có thể coi đấy là một trong những giải
pháp cho “Làng ung thư”?
Kỳ 2: BHYT
toàn dân Thạch Sơn: Khả thi đến đâu?
Từ cuối năm 2005, hai lần, Phó Thủ tướng
Nguyễn tấn Dũng, và Phó Thủ tướng Phạm Gia Khiêm đã có văn bản yêu cầu các Bộ Y
tế, Bộ Tài nguyên và Môi trường... nghiên cứu, báo cáo tình hình bệnh ung thư và ô nhiễm môi
trường tại xã Thạch Sơn, và tìm giải pháp khắc phục. Và đến ngày 16 tháng 1 năm
2006, sau hơn 1 tháng khảo sát, phân
tích..., Cục Bảo vệ môi trường (Bộ Tài nguyên và Môi trường) đã chính thức có
văn bản báo cáo về tình trạng bệnh tật, ô nhiễm môi trường ở xã Thạch Sơn. Theo
đó, tình hình ô nhiễm môi trường ở đây diễn ra khá nghiêm trọng, mà tác nhân
chủ yếu là từ Công ty Supe phốt phát và Hóa chất Lâm Thao, Công ty Pin- ắc quy
Vĩnh Phú, Công ty Giấy Bãi Bằng, và không thể không kể đến cả hàng trăm lò gạch
của tư nhân.
Khảo sát tại Công ty Supe phốt phát và
Hóa chất Lâm Thao (Công ty Supe) cho thấy: Khí thải có nồng độ SO2 và SO3 rất
cao trong các phân xưởng axít, vượt chuẩn từ 3,9 đến 9 lần. Nồng độ H2S trong
khí thải phân xưởng sản xuất muối trừ sâu công nghiệp vượt chuẩn 1,9 lần. Với
lượng nước thải 13.000m3/ngày (không kể nước rò rỉ từ bãi xỉ) có các
thông số ô nhiễm vượt chuẩn nhiều lần, đặc biệt là lượng nước thải chẩy thẳng
ra đường 32: hàm lượng chất hữu cơ BOD5 vượt từ 8,1 đến 20,2 lần; hàm lượng kim
loại Fe vượt từ 6,4 lần đến 5.076 lần... Bãi xỉ của Công ty Supe nằm trên địa
bàn Thạch Sơn tồn tại hơn 40 năm nay có độ PH rất thấp, mang tính axít mạnh, ô
nhiễm hữu cơ, chất dinh dưỡng, kim loại nặng, độc hại có khả năng tích lũy sinh học cao xuất hiện dọc theo
tuyến mương thoát nước xỉ, trong mẫu bùn, và trong cả mẫu... rau...
Qua khảo sát ở khu vực Công ty Pin- ắc
quy Vĩnh Phú (Công ty Pin), thấy hàm lượng bụi chì trong khu vực sản xuất rất
cao; chất lượng thải rắn, bụi chì thu hồi trong quá trình sản xuất không được
thu gom thường xuyên, để vương vãi, để
thành đống lộ thiên, gây ô nhiễm môi trường vào mùa mưa. Các kim loại, đặc biệt
là kim loại nặng trong chất thải rắn có hàm lượng cao. Nước thải sinh hoạt và
nước vệ sinh công nghiệp không được thu gom
xử lý, khối lượng trung bình khoảng 100m3/ngày. Khí thải và
bụi chì chưa được thu gom và xử lý triệt để; hàm lượng chì trong không khí khu
vực sản xuất cao: 0,233mg/m3, trong khi tiêu chuẩn cho phép nhỏ hơn 0.005mg/m3...
Đối với họng nước xả của Công ty Giấy Bãi
Bằng, dù Công ty này đã đầu tư xây dựng hệ thống xử lý nước thải theo công nghệ sinh học hiếu khí, song kết quả phân tích chất
lượng nước thải sản xuất sau xử lý vẫn ô nhiễm vượt chuẩn. Kết quả kiểm tra hàm
lượng khí H2S trong khu vực Công ty cao hơn từ 5- 10 lần cho phép. Các chất
thải rắn được đổ vào bãi ngoài trời của Công ty hiện đang ô nhiễm nặng, hôi
thối, chẩy nước... rất nghiêm trọng.
Đấy
là chưa kể đến hàng trăm lò gạch đang ngày đêm nhả khói, làm môi trường không
khí ở Thạch Sơn cũng bị ô nhiễm rất nặng. Các chất khí SO2, SO3, Pb, H2S, NH3,
NO2... ở đây đều vượt quá tiêu chuẩn cho phép. Những người dân ở đây kể lại:
Những ngày gió quẩn, không khí đặc quánh toàn mùi hóa chất, dân phải đóng cửa
ngồi trong nhà. Nước ngầm bị ô nhiễm nặng, có khoan thì cũng toàn mùi lưu
huỳnh, người dân không đào được giếng. Hỏi sao không hứng nước mưa để dùng, thì
được biết: nước mưa ở đây càng ô nhiễm hơn, vì mỗi trận mưa là một trận mưa axít. Thậm chí mỗi khi có mưa,
mọi người phải rút hết vào... trong nhà. Nước mưa cũng gây hỏng da, rụng tóc...
Không phải cho đến bây giờ, người ta mới
biết đến thực trạng khắc nghiệt ấy. Từ năm 1981- 1982, Trường Đại học Y Hà Nội
đã tiến hành nghiên cứu cấp Nhà nước: “Nghiên cứu tình hình ô nhiễm Nhà máy
Supe Lâm Thao và các bệnh liên quan tới nhiễm độc Flo”. Kết quả từ ngày ấy đã
cho thấy nồng độ Flo, khí SO2, SO3, bụi... ở đây cao hơn tiêu chuẩn cho phép.
Một số bệnh như cơ, xương, khớp, đường hô hấp... tăng nhanh. Các tác giả đã khuyến
cáo cần phải di dời dân khỏi vùng ô nhiễm cực đại cũng như các giải pháp bảo vệ
dân cư quanh vùng. Và sau hơn 20 năm có sự khảo sát đầu tiên, tình hình ở
Thạch Sơn ngày càng trở nên nghiêm
trọng. Qua phân tích 5 mẫu rau và 2 mẫu cá tại Thạch Sơn, thấy hàm lượng Zn, Se
trong mẫu cá tương đối cao; hàm lượng Fe, Mn, Zn, Cu trong các mẫu rau trồng
cạnh bãi xỉ và mương thoát nước bãi xỉ khá cao. Hàm lượng Asen (một nguyên tố
kim loại nặng rất độc) trong mẫu rau nhà ông Quản Văn Luyện là 0.219mg/kg; trong
khi tiêu chuẩn cho phép nhỏ hơn
0.1mg/kg. Đặc biệt, phát hiện thấy cả nguyên tố phóng xạ Thalium trong mẫu rau
muống được lấy ở đây.
Thời gian gần đây, một số phương tiện
thông tin đại chúng liên tiếp phản ánh thực trạng lo ngại về tình hình bệnh tật,
sức khỏe của người dân Thạch Sơn. Từ Chính phủ, Bộ Y tế, Bộ Tài nguyên và Môi
trường đến các cơ quan chức năng của tỉnh, huyện, xã... đã vào cuộc. Phương án
di dời đã được chính quyền địa phương đặt ra song vẫn trong vòng luẩn quẩn: đất
đai thì ít; mà chẳng lẽ lại di dời cả... một xã? Thế nên, hàng trăm hộ dân vẫn
phải “bám trụ” ngay cạnh bãi thải của Công ty Supe. Thậm chí, trường Tểu học
cách Công ty có 500m, trường PTCS cách có km, ngày ngày học sinh đi học phải
mang cả khẩu trang, song cũng... chẳng biết làm thế nào. Mỗi ca bệnh ung thư,
người dân phải tự chạy chữa hết 70 đến hàng trăm triệu đồng song... chết vẫn
chết. Thế nên, mỗi năm Thạch Sơn chi phí cho chữa bệnh hàng tỷ đồng mà đâu vẫn
đấy. Nhiều nhà phải bán nhà, bán ruộng
để chữa bệnh. Có nhà khuynh gia bại sản. May mắt thời gian gần đây, Bộ Y tế đã
giao cho Bệnh viện K khám, chữa bệnh miễn phí cho người Thạch Sơn, nên gánh
nặng người dân cũng nhẹ đi phần nào. Năm 2005, Bộ Y tế cũng chi nửa tỷ đồng
khám chữa bện cho toàn bộ người dân Thạch Sơn. Trạm Y tế của xã cũng được đầu
tư tiền của, máy móc hiện đại để phát hiện và điều trị bệnh sớm. Song với người
dân Thạch Sơn, đâu chỉ có mỗi căn bệnh ung thư. Ô nhiễm gây nên hàng trăm loại
bệnh, mà ung thư chỉ là căn bệnh cuối cùng. Hàng trăm thứ bệnh họ muốn điều trị
hàng ngày, vì có thế thì mới hạn chế được bệnh ung thư. Vậy mà hiện nay, chỉ ai
đã ung thư thì mới “may mắn” được chữa bệnh miễn phí; còn các bệnh tiền ung thư
thì... không. Thế nên, cả 7.000 người dân Thạch Sơn đang ngong ngóng trông một tấm
thẻ BHYT để khám, chữa bệnh hàng ngày, chứ không phải chờ đến... ung thư rồi
mới chữa! Hiện cả xã Thạch Sơn mới có 2.885 người được tham gia BHYT (38,1%),
trong đó có 998 người tham gia BHYT tự nguyện, gồm học sinh- sinh viên 842
người, nhân dân 156 người. Còn lại, 4.746 người vẫn chưa có Thẻ BHYT, nghĩa là
vẫn phải... chữa ngoài. Nhằm mục đích để người dân được khám, chữa bệnh một
cách tốt nhất ngay từ đầu- mà không phải đợi ung thư rồi mới chữa- từ giữa năm
2005, Chính quyền xã Thạch Sơn đã có văn bản gửi các cấp, đề nghị cho 100%
người dân ở đây được KCB- BHYT. Đề nghị
đưa ra được nhất loạt các cấp, ban, ngành... ủng hộ, tán thành cao; song khi
bàn đến khoản kinh phí 493 triệu đồng mua Thẻ cho 5.700 người thì đang...
“tắc”?! Được biết BHXH tỉnh Phú Thọ, và BHXH huyện Lâm Thao đã có phương án chi
tiết triển khai BHYT toàn dân ở Thạch Sơn. Con người, phương tiện, phương pháp,
thời gian... triển khai, BHXH Phú Thọ và
BHXH Lâm Thao đã chuẩn bị sẵn sàng, chỉ chờ có... lệnh là triển khai, và chỉ
trong 5 ngày là xong. Trong phương án mà BHXH Phú Thọ định ra, cả xã Thạch Sơn
mua hết có 493 triệu đồng/năm cho 5.700
người dân. Trong đó đề xuất; nhân dân đóng và các cơ quan hỗ trợ 50% bằng 246
triệu đồng; Ngân sách tỉnh, huyện hỗ trợ 20%, bằng 98 triệu đồng; Trung ương
(Bộ Y tế) hỗ trợ 30% bằng 147 triệu đồng. Chỉ bằng một nguồn kinh phí không lớn
ấy, 5.700 người dân Thạch Sơn sẽ được KCB từ đầu, và miễn phí 100% trong suốt
cả năm. Song được biết: 20% kinh phí do huyện và tỉnh hỗ trợ (98 triệu đồng)
cũng đang gặp khó khăn do... không có kinh phí (?); 30% kinh phí Bộ Y tế cũng
đang khó khăn do năm 2005 đã cấp 500 triệu đồng KCB rồi... Về nguồn 50% (246
triệu đồng) do dân đóng góp và các cơ quan hỗ trợ lại càng khó khăn hơn: Ngân
sách xã được hơn 700 triệu/năm, chi lương không đủ, hàng năm trên vẫn phải hỗ
trợ. Còn người dân, mỗi nhà bỏ ra 50% mua một vài tấm Thẻ BHYT thì dễ; song mỗi
nhà mua 5- 7, thậm chí 8- 10 Thẻ BHYT thì quả là khó khả thi. Địa phương và
người dân thì trông chờ vào cấp trên; các Công ty, Nhà máy trên địa bàn thì
nghe ngóng, chưa có ý kiến gì? Thế nên, phương án BHYT toàn dân Thạch Sơn của
BHXH Phú Thọ vẫn còn nằm im trên... giấy, còn người dân vẫn dài cổ ra... chờ...
Thiết nghĩ, số tiền 493 triệu đồng cho
sức khỏe gần 6.000 dân Thạch Sơn không phải
quá lớn để mà đùn đẩy hoặc “san sẻ trách nhiệm”. Với 3 Công ty lớn đang làm ảnh
hưởng đến sức khỏe người dân Thạch Sơn (đã có kết luận của Bộ Tài nguyên và Môi
trường) là Công ty Supe phốt phát và hóa chất Lâm Thao, Công ty Pin- ắc quy
Vĩnh Phú, Công ty Giấy Bãi Bằng và hàng trăm lò gạch, thì số tiền này quả là
không lớn.
Nếu chưa muốn nói là “bồi thường”; thì
tại sao không yêu cầu 3 Công ty này và chủ của hơn 100 lò gạch “chung tiền” mua
BHYT cho người dân Thạch Sơn.
Có lẽ, đấy là giải pháp bền vững nhất, và có lý, có tình nhất./.
